Równo 100 lat temu odbył się II Kongres Międzynarodówki Komunistycznej, wypełniony dyskusjami i debatami, które położyły teoretyczne podwaliny pod światowy ruch komunistyczny. James Kilby przygląda się temu historycznemu wydarzeniu.
Tego lata przypada setna rocznica drugiego kongresu Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu), który odbył się w Rosji w dniach od 17 lipca do 7 sierpnia 1920 r. Było to przełomowe wydarzenie w konsolidacji światowej partii rewolucji socjalistycznej.
Kongres zorganizowano w okresie apogeum wojny domowej i imperialistycznej blokady Rosji. Delegaci napotkali tyle trudności w dotarciu do Rosji, że otwarcie kongresu musiało zostać opóźnione o tydzień. Po drodze zginęło nawet trzech delegatów francuskich. Niemniej jednak ostatecznie udało się przybyć 218 delegatom, reprezentującym 37 krajów z pięciu kontynentów.
Odrodzenie
Drugi kongres był znaczącym krokiem naprzód w stosunku do kongresu założycielskiego w marcu 1919 roku. Wtedy 51 delegatów – w tym tylko dziewięciu z zagranicy – reprezentowało jedynie embrionalne siły nowej międzynarodówki.
Pierwszy kongres był bardziej wezwaniem do broni dla rewolucjonistów na całym świecie. Nakreślił ostrą granicę między rewolucyjnymi internacjonalistami na świecie a reformistami zdyskredytowanej Drugiej Międzynarodówki.
Potrzeba takiego rozdziału stała się jasna od chwili popełnienia zdrady przez przywódców Drugiej Międzynarodówki w sierpniu 1914 roku. Niemal wszyscy wspierali własne klasy rządzące w momencie wybuchu wojny, ujawniając oportunizm (tj. przystosowanie się do kapitalizmu), który rozwijał się wśród liderów starej Międzynarodówki przez dziesięciolecia. Dla światowej rewolucji Druga Międzynarodówka umarła.
Fala rewolucyjna
Sukces rewolucji październikowej w Rosji w 1917 r. zupełnie zmienił sytuację. Miał elektryzujący wpływ na klasę robotniczą na całym świecie, której warstwy zaawansowane szybko wyciągały rewolucyjne wnioski.
W Europie zaczęła się rozprzestrzeniać rewolucyjna fala, wybuchając rewolucjami w Niemczech (1918-19), na Węgrzech (1919) i ruchami masowymi w innych miejscach. Powołanie nowej Międzynarodówki, opartej na autentycznych ideach marksizmu i wzbogaconej doświadczeniem bolszewików, stało się teraz pilną koniecznością.
Wraz z niepowodzeniem tych rewolucji stawało się coraz bardziej jasne, że tylko przy obecności silnych partii komunistycznych we wszystkich krajach światowa rewolucja może odnieść sukces. Stąd powołanie Międzynarodówki Komunistycznej (znanej również jako Trzecia Międzynarodówka) w 1919 roku, która dążyła do zjednoczenia i wzmocnienia rosnących prądów komunistycznych na całym świecie.
Do czasu drugiego kongresu w 1920 r. w kilku krajach dojrzały warunki do powstania masowych partii komunistycznych. Proces radykalizacji przebiegał w ten sposób, że w wielu partiach Drugiej Międzynarodówki tworzyły się duże lewicowe opozycje. W partiach tych narastała presja, by zerwać z socjaldemokracją i przyłączyć się do Międzynarodówki Komunistycznej.
Wielu delegatów na drugi kongres reprezentowało takie właśnie tendencje. W innych przypadkach rozłam już nastąpił, a partie masowe zabiegały o przynależność do nowej Międzynarodówki lub już się przyłączyły.
Kluczowe zadania
Choć wojna domowa wciąż trwała, Lenin i Trocki odegrali kluczową rolę podczas Kongresu, przygotowując wiele rezolucji i zabierając głos w debatach. Dobrze rozumieli, że los rewolucji rosyjskiej jest ściśle związany z sukcesem rewolucji światowej. Dlatego też szkolenie polityczne kierownictwa partii komunistycznych na całym świecie było zadaniem niezwykle ważnym.
Lenin wygłosił mowę otwierającą Kongres – relację o sytuacji na świecie i zadaniach Międzynarodówki Komunistycznej. W tym raporcie i swoich tezach na ten temat Lenin wskazał na ogromny entuzjazm dla Międzynarodówki Komunistycznej, który rozwinął się wśród zaawansowanych warstwach klasy robotniczej.
Jednak Lenin ostrzegał również, że w procesie zrywania przez robotników z Drugą Międzynarodówką istniało niebezpieczeństwo, że reformistyczne elementy starych partii – zwłaszcza ich przywódcy – wejdą do Międzynarodówki Komunistycznej.
Jeśli nie zostaną powstrzymane, elementy takie mogą zrujnować pracę nowej międzynarodówki. Taka była trudna lekcja wyciągnięta z doświadczeń rewolucji węgierskiej, w której połączenie socjaldemokratów i komunistów pozwoliło grupie starych oportunistycznych działaczy doprowadzić do zagłady Węgierskiej Republiki Rad.
Strzegąc bram
Dlatego też znaczna część kongresu poświęcona była wyjaśnieniu podstawowych reguł rządzących Międzynarodówką Komunistyczną i temu, jak różniły się one w praktyce od oportunizmu Drugiej Międzynarodówki.
Najważniejsze punkty zostały zawarte w tezach o warunkach przyjęcia do Międzynarodówki Komunistycznej. Opracowane przez Lenina obejmowały 19 warunków, które miały stanowić podstawę przyjęcia do Kominternu:
„Każda organizacja, która pragnie należeć do Kominternu, obowiązana jest planowo i systematycznie usuwać z wszelkich choć trochę odpowiedzialnych stanowisk w ruchu robotniczym (organizacja partyjna, redakcja, związek zawodowy, frakcja parlamentarna, spółdzielnia, samorząd miejski itp.) reformistów i zwolenników „centrum”, a na ich miejsce stawiać godnych zaufania komunistów […].”
Inne warunki bezpośrednio uderzały w luźne praktyki organizacyjne Drugiej Międzynarodówki. Obejmowały wymóg organizowania partii w oparciu o centralizm demokratyczny. Zasada ta oznacza pełną swobodę dyskusji wewnątrz organizacji przed podjęciem decyzji w demokratycznym głosowaniu, następnie jednak pełną jedność w realizacji decyzji partii.
Wyraźnie stwierdzono, że centralizm demokratyczny działa w całej Międzynarodówce będącej w istocie zjednoczoną partią rewolucji światowej, a nie federacją partii narodowych. Kwestia ta została rozwinięta w Statutach Międzynarodówki, sporządzonych przez Lenina, które zostały omówione i uchwalone na Drugim Kongresie.
Aby zwalczyć totalny oportunizm frakcji parlamentarnych Drugiej Międzynarodówki, wyraźnie stwierdzono, że należy dokonać przeglądu tychże i oczyścić je z elementów „niewiarygodnych”. Praca takich frakcji miała być podporządkowana kierownictwu danej partii, podobnie jak prasa partyjna.
Komuniści mieli nie ufać burżuazyjnemu legalizmowi i przygotować się na warunki nielegalności. Nie można było ufać również międzynarodowemu arbitrażowi ani organizacjom, takim jak Liga Narodów, jako sposobom na uniknięcie przyszłych wojen.
W oparciu o dyskusje prowadzone na kongresie dodano kolejne dwa warunki, aby jeszcze bardziej wzmocnić obronę przed reformistyczną infiltracją. Ostatni z nich stwierdzał:
„Ci członkowie partii, którzy zasadniczo odrzucają warunki i tezy postawione przez Międzynarodówkę Komunistyczną, mają zostać usunięci z partii.”
Według Zinowjewa warunki te oznaczały, że komuniści „założyli zamek w drzwiach Międzynarodówki Komunistycznej… [i uważali za konieczne] postawienie przy bramie godnego zaufania strażnika”.
Ultralewicowość
Niebezpieczeństwo przeniknięcia do Kominternu elementów reformistycznych nie było jedynym problemem stojącym przed nową międzynarodówką. Jak Lenin wskazał w swoich tezach o podstawowych zadaniach Międzynarodówki Komunistycznej, istniało również niebezpieczeństwo ze strony ultralewicowej tendencji.
Lenin zdefiniował ultralewicowość jako „złą ocenę roli i zadań partii w stosunku do klasy i mas oraz błędne podejście do obowiązku pracy w burżuazyjnych parlamentach i reakcyjnych związkach zawodowych przez rewolucyjnych komunistów”.
Jednak w porównaniu z niebezpieczeństwem ze strony elementów reformistycznych, opisał ultralewicowość jako zagrożenie „mniej znaczące i… bardziej z natury bólów towarzyszących narodzinom ruchu”.
Zjawisko ultralewicowości pojawiło się w wielu nowych partiach komunistycznych i niektórych prądach dążących do przystąpienia do Międzynarodówki Komunistycznej. W wielu przypadkach odzwierciedlało brak doświadczenia tych, którzy niedawno zostali wciągnięci do ruchu rewolucyjnego – w tym wielu nowych liderów.
Ultralewicowcy spoglądali na sukces bolszewików w 1917 roku i doszli do wniosku, że rewolucja była prostą sprawą.
Nieświadomi prawdziwej historii bolszewizmu, błędnie myśleli, że wszystko, co jest konieczne, to odrzucenie z zasady wszelkich kompromisów, odrzucenie burżuazyjnych lub reformistycznych instytucji, takich jak parlamenty, odwrócenie się plecami do starych reformistycznych związków zawodowych i powołanie nowych, „czystych”, rewolucyjnych. Wierzyli, że na tej podstawie miliony robotników przyłączą się do walki rewolucyjnej.
W większości przypadków takie ultralewicowe podejście było reakcją na zgniliznę reformistycznych liderów Drugiej Międzynarodówki i związków zawodowych. Jednak odrzucając reformizm, często popadali w drugą skrajność. Nie dość zaawansowaną jeszcze świadomość mas zastępowali własnym przekonaniem o konieczności rewolucji, wyobrażając sobie, że to, co sami rozumieją, jest równie dobrze rozumiane przez wszystkich robotników. W ten sposób nieumyślnie wznieśli bariery między sobą a większością klasy robotniczej.
Aby wspomóc Komintern w walce z tym niebezpieczeństwem, Lenin napisał słynną broszurę pt. „Dziecięca choroba lewicowości w komunizmie”, która została rozdana wszystkim delegatom na drugi kongres zaraz po ich przybyciu.
W tym arcydziele taktyki marksistowskiej Lenin przedstawił prawdziwą historię bolszewizmu ze wszystkimi jego wzlotami i upadkami. Zawarł tam także wytyczne co do tego, jak komuniści powinni podchodzić do pracy w burżuazyjnych parlamentach, a także w reakcyjnych związkach zawodowych. Kilka rozdziałów poświęcono specyficznym ultralewicowym błędom popełnianymi przez komunistów w Niemczech, Wielkiej Brytanii i we Włoszech.
Najważniejsze było to, że rewolucjoniści musieli być stanowczy w kwestiach zasad, ale niezwykle elastyczni w taktyce. Nie wystarczyło po prostu potępić kapitalizm i reformizm. Co ważne, komuniści musieli pozyskiwać masy na podstawie doświadczenia, uczestnicząc w ich zmaganiach.
Parlamentaryzm
Dlatego też wiele kluczowych debat i rezolucji na drugim kongresie dotyczyło problemów oportunizmu i ultralewicowości. To, że wiele rezolucji dotyczyło obu tych problemów łącznie, świadczyło o tym, że w rzeczywistości są to dwie strony tego samego medalu – wynikającego z niezrozumienia procesu rewolucyjnego.
Było to widoczne w dyskusji i uchwale w sprawie stosunku komunistów do pracy w parlamentach burżuazyjnych. Rezolucja zwalczała różne skrajnie lewicowe i syndykalistyczne tendencje we Włoszech, Niemczech, Holandii, Wielkiej Brytanii i innych krajach, które odrzucały udział w parlamencie co do zasady. Jednocześnie uchwała ta zadawała ciosy tego rodzaju pracy parlamentarnej, jaką praktykowali reformiści w Drugiej Międzynarodówce.
Tezy nt. „Partii Komunistycznej i parlamentu” dały jasny wyraz poglądom komunistów na parlament. Jako instytucja państwa burżuazyjnego zostanie zlikwidowany w procesie rewolucji socjalistycznej i zastąpiony przez organy demokracji robotniczej. Niemniej jednak, dopóki miliony robotników nadal mają złudzenia co do parlamentu, obowiązkiem komunistów jest jego wykorzystywanie jako platformy, która pomoże rozwiać te złudzenia i podnieść świadomość klasową.
W stosunku do parlamentarzystów Drugiej Międzynarodówki tezy głosiły:
„Komunistyczni posłowie do parlamentu muszą pamiętać, że nie są„ ustawodawcami” szukającymi porozumienia z innymi posłami, ale agitatorami partii wysłanymi do obozu wroga w celu realizacji decyzji partii”.
Związki zawodowe
Podobna zasada dotyczyła stosunku komunistów do pracy w związkach zawodowych. Różni ultralewicowi działacze argumentowali za bojkotem związków zawodowych (na podstawie tego, że opowiadają się one za kompromisami z burżuazją) lub za oddzieleniem się rewolucjonistów od istniejących związków w celu utworzenia „czystych” związków rewolucyjnych.
Tezy o związkach zawodowych uchwalone na drugim kongresie Kominternu wyjaśniały, że pod presją kryzysu kapitalistycznego duża liczba robotników przystępowała do związków zawodowych i wchodziła w konflikt z ich reformistyczną biurokracją. Dlatego komuniści muszą uczestniczyć w związkach zawodowych, aby pomóc przekształcić je w narzędzia rewolucji socjalistycznej pod przywództwem komunistów.
Tezy wyjaśniały, że ultralewicowa polityka dzielenia związków w celu utworzenia nowych „rewolucyjnych” związków „grozi izolacją najbardziej zaawansowanych politycznie i świadomych klasowo robotników od mas sympatyzujących z ideami komunistycznymi; grożą pozostawieniem mas ich oportunistycznym przywódcom, w ten sposób oddając ich w ręce burżuazji ”.
Jak wyjaśnił Lenin w „Dziecięcej chorobie lewicowości”, „trzeba bezwarunkowo pracować tam, gdzie są masy. Trzeba umieć ponosić wszelkie ofiary, przezwyciężać największe przeszkody, aby systematycznie, uporczywie, zawzięcie, cierpliwie propagować i agitować właśnie w tych instytucjach, stowarzyszeniach, związkach – choćby najreakcyjniejszych – gdzie są masy proletariackie lub półproletariackie.” (podkreślenie oryginału – przyp. aut.)
Brytyjska Partia Pracy
Lenin zastosował tę samą zasadę do pytania, czy grupy dążące do ustanowienia partii komunistycznej w Wielkiej Brytanii powinny starać się o przynależność do Partii Pracy, która liczyła wówczas 4 miliony członków.
To był gorący temat. Dwie z czterech grup założycielskich były stanowczo przeciwne afiliacji do laburzystów, co w związku z tym hamowało postęp w tworzeniu zjednoczonej partii komunistycznej w Wielkiej Brytanii. Sprawę uznano za tak ważną, że na drugim zjeździe Międzynarodówki Komunistycznej obradowała specjalna komisja w tej sprawie.
Lenin stanowczo interweniował w dyskusji, opowiadając się za przynależnością do Partii Pracy, na tej podstawie, że umożliwi to bliski kontakt między komunistami (którzy wciąż byli małą siłą) a milionami robotników, którzy byli członkami Partii Pracy.
Dopóki przynależność nie ograniczy wolności komunistów do otwartej krytyki burżuazyjnych przywódców Partii Pracy, Lenin argumentował, że obowiązkiem komunistów jest afiliacja, aby przyczynić się do ujawnienia oportunizmu i reformizmu jej liderów.
Ta metoda była w istocie metodą „jednolitego frontu” – zwracania się komunistów w stronę reformistycznych partii masowych, w celu pozyskania szeregowych członków i wyrwania ich spod wpływu liderów reformistycznych. W tym celu konieczne było podjęcie wspólnej walki o konkretne zadania, udowodnienie w praktyce wyższości metod i idei komunistycznych.
Taka była taktyka bolszewików podczas kluczowych etapów rewolucji rosyjskiej. Jeśli zostałaby zastosowana właściwie, mogłaby przynieść doskonałe efekty w budowaniu Międzynarodówki Komunistycznej.
Rewolucja kolonialna
W przeciwieństwie do Drugiej Międzynarodówki, która w dużej mierze ignorowała świat kolonialny, Międzynarodówka Komunistyczna dołożyła wszelkich starań, aby ustanowić partie komunistyczne we wszystkich zakątkach Ziemi. Po pierwszej wojnie światowej kwestia wyzwolenia narodowego ze szponów imperializmu stała się kluczową kwestią na całym świecie.
W „Pierwotnym szkicu tez w kwestii narodowej i kolonialnej” Lenin dowodził, że komuniści na całym świecie, a zwłaszcza ci w krajach uciskających powinni udzielać pomocy burżuazyjno-demokratycznym ruchom wyzwoleńczym krajów kolonialnych. Jednocześnie podkreślał konieczność walki z klerem oraz innymi elementami reakcyjnymi w krajach kolonialnych, takimi jak panislamizm i podobne mu prądy.
Lenin doszedł do wniosku, że Międzynarodówka Komunistyczna powinna zawierać przejściowe sojusze z demokracją burżuazyjną kolonii i krajów zacofanych, ale nie zlewać się z nią i bezwarunkowo zachowywać samodzielność ruchu proletariackiego nawet w najbardziej zaczątkowej jego postaci.
Na podstawie dyskusji na kongresie z Royem, delegatem z Indii, Lenin zgodził się, aby wszystkie odniesienia do ruchu „burżuazyjno-demokratycznego” zostały zamienione na „ruch narodowo-rewolucyjny”. Działo się tak, ponieważ burżuazja w takich krajach działała w zmowie z imperialistami, aby zdławić wszelkie ruchy rewolucyjne, a zatem powstrzymała walkę o wyzwolenie. To było pełne potwierdzenie teorii permanentnej rewolucji Trockiego.
Jednak już kilka lat później stalinowcy porzucili te zasady, co miało tragiczne konsekwencje, na przykład podczas rewolucji chińskiej w latach 1925-27, kiedy staliniści zmusili chińskich komunistów do rozwiązania swojej partii i wejścia w skład nacjonalistycznego Kuomintangu.
Sukces
Drugi kongres Międzynarodówki Komunistycznej miał mieć decydujący wpływ na rozwój ruchu komunistycznego na świecie. Na podstawie tych dyskusji frakcja bolszewicka pod wodzą Lenina i Trockiego skutecznie pozyskała większość delegatów do strategii i taktyki rewolucyjnego marksizmu.
W ciągu kilku miesięcy od kongresu w wielu krajach świata powstały masowe partie komunistyczne. Na kongresie USPD (Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec) w Halle w październiku 1920 r. uchwałę o przystąpieniu do Międzynarodówki Komunistycznej przyjęto 237 głosami do 156. Wkrótce potem USPD połączyła się ze znacznie mniejszym KPD, tworząc zjednoczoną Komunistyczną Partię Niemiec, liczącą blisko 500 000 członków.
Podobny proces miał miejsce we Francji w grudniu 1920 r., gdy na zjeździe Francuskiej Partii Socjalistycznej w Tours większość głosowała 3:1 za przyłączeniem się do Międzynarodówki Komunistycznej. Masowe rozłamy miały miejsce również w Czechosłowacji, Włoszech i innych krajach. Międzynarodówka Komunistyczna szybko stawała się poważną siłą światowej rewolucji.
Niestety, izolacja rewolucji rosyjskiej przyczyniła się do powstania stalinizmu w ZSRR. Proces ten znalazł odzwierciedlenie w Międzynarodówce Komunistycznej, która z czasem przekształciła się w narzędzie polityki zagranicznej radzieckiej biurokracji.
Niemniej jednak tezy, rezolucje i manifesty pierwszych czterech kongresów Międzynarodówki Komunistycznej nadal służą jako skarbnica strategii i taktyki marksistowskiej. Są kluczowym zasobem w dzisiejszej walce o socjalizm.
Gdy kapitalizm wkroczył w swój najgłębszy w historii kryzys, potrzeba rewolucyjnej Międzynarodówki, zbudowanej na najlepszych tradycjach Międzynarodówki Komunistycznej, nigdy nie była większa.
Oryginalny tekst: https://www.socialist.net/celebrate-the-centenary-of-the-second-congress-of-the-communist-international.htm
